Bo'lim: Elektron kutubxona

Dek 29

Kompyuterning tashqi xotirasi bilan ishlash

KOMPYUTERNING TASHQI XOTIRASI BILAN ISHLASH

Kompyuterning tashqi xotirasi haqida avvalroq ma’lumot bergan edik. Ular magnit tasma, egiluvchan magnit disk — disket, optik disk — CD va DVD, flash-xotiralar edi. Bu xotiralar qanday tashkil etilishi va ular bilan ishlashni ushbu mavzuda ко‘rib chiqamiz. (mazuga mos tayorlangan taqdimot slaydlari namoish qilinadi)

EGILUVCHAN MAGNIT DISK

Disket yuzasi temir ikki oksidli (Fе2О3) maxsus magnit qatlam bilan qoplangan. Magnit tasmada ham, magnit diskda ham axborot qattiq magnit disk kabi usulda yoziladi. Ya’ni disket formatlanganda konsentrik aylanalar ko‘rinishidagi yo‘llarga ajratiladi hamda yo‘llar sektorlarga bo‘linadi. Axborot disk sektorlarining yo‘llari bo‘ylab yoziladi.

Disketlarda ham fayl sistemasi ish yuritadi va shuning uchun har bir sektorda identifikatsiya qilish uchun joy ajratiladi (adres maydoni), qolgan joylariga esa ma’lumotlar yoziladi. Ma’lumot yozish uchun ishlatiladigan qurilma, ya’ni diskyurituvchi ikkita dvigatel bilan ta’minlangan. Ularning

biri himoya g‘ilofi ichidagi plastinkani markaz atrofida, ikkinchisi esa o‘qish/yozish kallagini disk yuzasi radiusi bo‘ylab harakatlantiradi. Himoya g‘ilofida yozishdan himoyalashning maxsus darchasi mavjud. Ishlash vaqtida bu darcha ochiq bo‘lsa, undagi axborotni faqat o‘qish mumkin bo‘lib, u diskdagi axborotni o‘chirish va o‘zgartirishdan saqlaydi.

FLASH-XOTIRA VA FLASH-DISK

Flash-xotira va flash-disk sistema blokidagi maxsus portga ulanadi. Bu port USB (Universal Serial Bus, ya’ni universal ketma-ket sig‘im) deb ataladi. Flash-xotira va flash-disk ustida amallar yuqoridagi kabi amallar bilan bajariladi. Hozircha uch turdagi USB portlar bo‘lib, USB 1.1 standarti ma’lumot almashishning 12 Mbit/sek tezligini ta’minlaydi, USB 2.0 da esa bu ko‘rsatkich 480 Mbit/ sek gacha bo‘ladi, ya’ni 40 marta tezroqdir. USB 3.0 da esa bu ko’rsatgich 480 Mbit/ sek dan ham yuqori.

Flash-xotira va flash-disk kompyuterga ulanganda masalalar panelining o‘ng qismida  piktogrammasi aks etadi. Ishlash jarayonida flash-xotira va flash-disk energiyani kompyuterdan olgani uchun kompyuterdan uzishdan avval xavfsiz o‘chirilishi kerak. Buning uchun quyidagi amallar ketma-ketligi bajariladi:

  • masalalar panelidagi flash-xotira belgisiga sichqoncha ko‘rsatkichi yo‘naltiriladi va chap tugmasi bosiladi;
  • “Извлечь “USB FLAS DRIVE” lavhasiga sichqoncha ko‘rsatkichini yo‘naltirib chap tugmasi bosiladi;
  • ekranda USB qurilmasini xavfsiz uzish mumkinligi haqidagi ma’lumot aks etgachgina flash-xotirani kompyuterdan uzish mumkin bo‘ladi.

QATTIQ DISK (VINCHESTER)

Vinchester ham boshqa axborot tashuvchilar kabi tashqi xotira sifatida qaralishi mumkin. Vinchester xotirasidan unumli foydalanish maqsadida uni bir-biriga bogliq bo‘lmagan turli hajmdagi bir necha bolaklarga (“mantiqiy” disklarga) ajratish mumkin. Bu bo’laklar C, D, E va h.k. nomlar bilan belgilanadi. Vinchesterni bo‘laklarga ajratish maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Bu dasturlarga “Partition Magic”, “Acronis Recovery” kabi dasturlarni misol keltirish mumkin.  Ular yordamida vinchester istalgancha bo‘laklarga bo‘linib, har bir bo‘lak alohida formatlanadi. Formatlash jarayonida vinchesterdagi axborotlar о‘chib ketadi.

DISKNI FORMATLASH

Disk yoki flash disklarni formatlash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

1. “Мой компьютер” sistema katalogi ochiladi.

2. Formatlash kerak bo’lgan disk (qattiq disk, flash disk yoki magnit disk) ni tnalab, sichqonchaning o’ng tugmasini bosiladi.

3. Ochilgan kontekst-menyudan “Форматировать…” (Formatlash) amali tanlanadi, natijada quyidagi muloqot oynasi hosil bo’ladi:

4. Tanlangan disni formatlash uchun  “Начать” (Boshlash) tugmasi, aks holda “Закрыть” (Yopish) tugmasi tanlanadi.

5. Operatsion sistema diskdagi ma’lumotlar bexosdan о‘chib ketishining oldini olish uchun quyidagi ko‘rinishda ogohlantiradi:

6. Formatlash jarayonini davom ettirish uchun “OK” tugmasi tanlanadi.

DISKLARGA MA’LUMOT YOZISH (KO’CHIRISH)

Disklarga ma’lumot yozishning birinchi usulida quyidagi amallarni bajarish kerak:

  • kerakli fayl yoki katalogni sichqoncha yordamida tanlab kontekst-menyu ochiladi;
  • kontekst-menyuning “Отправить” (Jo‘natish) bolimidan flash disk tanlanadi.

Ma’lumot yozishning ikkinchi usulida quyidagi amallarni bajarish kerak:

  • kerakli fayl yoki katalogni sichqoncha yordamida tanlab kontekst-menyu ochiladi;
  • kontekst-menyuning “Копировать” (Nusxalash) amali tanlanadi;
  • “Мой компьютер” sistema katalogi orqali kerakli diskni tanlanadi, natijada disk oyna ko’rinishida ochiladi;
  • ochilgan oynaning bo‘sh joyiga ko‘rsatkichi yo‘naltirilgan sichqoncha yordamida kontekst-menyu ochiladi;
  • ochilgan kontekst-menyudan “Вставить” (Joylashtirish) amali tanlanadi.

Disklarga yoki boshqa axborot tashuvchi vositalarga ma’lumotlarni yozisni yana bevosita klaviatura orqali ham bajarish mumkin, buning uchun;

  • kerakli papka yoki fayl tanlanib klaviaturadan Ctrl+C qo’shtugmasi bosiladi;
  • ma’lumot yozilishi kerk bo’lgan disk ochiladi va yana klaviaturdan Ctrl+V qo’shtugmasi bosiladi.

Diskdagi fayl yoki katalogni ochish yoki o‘chirish uchun ham kontekst-menyudan foydalanish mumkin.  Klaviatura orqali esa ochish uchun Enter, o’chirish uchun Delete klavishlaridan foydalanish mumkinligi quyi sinflardan sizga ma’lum.

OPTIK DISKLAR

Kompakt diskdagi ma’lumotlarni o‘qish uchun CD-ROM qurilmasi bo‘lishi yetarli, lekin ma’lumot yozish uchun kompyuterga CD Writer qurilmasi o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Kompakt diskka ma’lumot yozishni Windows operatsion tizimi vositalari yordamida amalga oshirish mumkin. Lekin diskka yozish, nusxa ko‘chirish, o‘chirish va yangilash masalalarini mukammal darajada bajarish uchun maxsus dasturlardan, masalan, Ahead Nero Burning ROM dasturidan foydalanish tavsiya etiladi.

Shaxsiy kompyuterda DVD larni ochish uchun unga DVD- ROM qurilmasi o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. DVD-ROM qurilmasi nafaqat DVD, balki CD diklarni ham ochish imkoniyatini beradi.

Hozirgi kunda DVD disklarni o‘qishning maksimal tezligi 16 karrani tashkil etadi, ya’ni 1380 Kbit/sek ∙16 =22080 Kbit/sek, CD disklarni o‘qishning maksimal tezligi esa 52 karrani tashkil etadi, ya’ni 150 Kbit/sek ∙ 52=7800 Kbit/sek. DVD disklarga ma’lumot yozish uchun kompyuterga DVD Writer qurilmasi o‘rnatilgan bo‘lishi kerak.

MULOQOTLI SERVIS XIZMATLARI

Ba’zan tashqi xotiralar bilan ishlash sekinlashadi. Buning sabablari turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, diskdagi sistema xatoligi, ba’zi ma’lumotlar o’chirilib, boshqasi yozilganda tashqi xotiradagi ma’lumotlar tarqoq joylashishi va buning oqibatida bo’sh joylarning aniqlanishiga ketayotgan vaqtning ortishi, diskdagi ma’lumotlar hajmining ko’pligi va boshqalar. Shu sababli NTFS fayl sistemasida disk sohasini to’liq saqlash uchun maxsus usullar qo’llanilgan. Lekin bu ham fayllar bo’laklanishining oldini ololmaydi. Shuning uchun qattiq diskni tez-tez (iloji bo’lsa haftada bir marta) defragmentatsiyalab (ing. parcha yoki qismlarni yigish) turish maqsadga muvofiq.

Operatsion sistemalar qattiq disk, flash-xotiralar bilan ishlash uchun quyidagi muloqotli servis xizmatlarini taklif etadi:

a) diskni tozalash (keraksiz ma’lumotlami o’chirish);

b) diskni defragmentatsiyalash;

c) diskdagi ba’zi axborotlami arxivlash.

Masalan, diskni degragmentatsiyalash uchun Windows operatsion sistemasi servis xizmatining “Diskni defrag­mentatsiyalash” bo’limidan foydalanish mumkin. Umuman yuqorida sanab o’tilgan servis xizmatlaridan foydalanish uchun kerakli disk tanlanib, sichqonchaning o’ng tugmasi bosiladi. Ochilgan kontekst-menyudan Свойства (Xususiyatlar) amali tanlanadi. Natijada quyidagi muloqot oynasi ochiladi. Muloqot oynasi bir necha bo’limdan iborat, servis xizmatlaridan foydalanish uchun, ular ichidan Сервис bo’limini tanlash keak bo’ladi.

“Diskni defrag­mentatsiyalash” xizmati ishga tushgach, avval disk sohasida ma’lumotlar qanday joylashganini tahlil etadi. Quyidagi rasmda tushunarli bo’lishi uchun disk sohasida ma’lumotlar joylashish tahlili (analizi) ko’rsatilgan. Bunda oq joylar diskdagi bo’sh joylar bo’lib, boshqa ranglar esa fragmentatsiyalangan, fragmentatsiyalanmagan va ko’chirilmaydigan fayllarning qanday taqsimlanganini bildiradi.

MAVZUNI MUSTAXKAMLASH

  1. Qanday tashqi xotira turlari bor?
  2. Tashqi xotiraning magnitlash asosida ishlatiladigan turlarini sanab bering.
  3. Tashqi xotiraning qanday turlari bilan ishlash nur bilan bog‘liq?
  4. Tashqi xotiraning qanday turi eng kam eneigiya sarflaydi?
  5. Operatsion sistemaning tashqi xotiraga ko‘rsatadigan servis xizmatlari haqida so‘zlab bering.
  6. Optik disklaiga ma’lumotlar qanday yoziladi?
  7. Flash-xotira ustida bajariladigan amallarni sanab bering.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

  1. “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari” – umumiy o’rta ta’limmaktablarining 8-sinfi uchundarslik;
  2. Internet tarmog’i texnika va ta’limga oid manbalari.